تپه هگمتانه

همدان را پایتخت تاریخ و تمدن ایران نامیده اند. تپه باستانی هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع است و از مکانهای دیدنی و تاریخی همدان بشمار می رود. بسیاری از باستان شناسان تپه هگمتانه را وسیع ترین تپه باستانی ایران دانسته و آن را بقایای ابنیه کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می دانند. مساحت تپه هگمتانه حدود ۳۰ هکتار است، که با در نظر گرفتن بخش هایی که جزو محدوده تپه باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می رسد.این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان در دو سوی خیابان اکباتان (آیباتان) واقع شده است.

هگمتانه یا هنگمتانه که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه ˈهنگˈ به معنی ˈجاˈ و ˈمتانهˈ به معنی ˈتجمعˈ است. این واژه در زبان یونان به صورت ˈاکباتانˈ در آمده است و در کتیبه های عیلامی به صورت ˈآگ ماتونوˈ آمده است. برخی نیز معتقدند: ˈامدانهˈ یا ˈآمادایˈ که در کتیبه پلیسر پادشاه آشور آمده، به این محل اطلاق می شده است.هگمتانهˈ در زبان ارمنی ˈاهمتانˈ، در زبان سریانی و پهلوی ˈهمدانˈ و در گویش نویسندگان عرب همدان و در تورات ˈاحتماناˈ گفته شده است.

شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای هگمتانهبه دیاکو نخستین شاه ماد نسبت داده و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره ها بوده است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده اند.
برخی معتقدند که «کر کشی» که در لوح های آشوریان به آن اشاره شده، در محل همدان بوده است. آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کار کاشی» داده بودند، که " کار" به معنی قرارگاه یا منزلگاه و " کاشی "اسم قوم" کاسی" است. و از این رو گویند که اسم قبلی هگمتانه، «اکسایا» یعنی شهر کاسی ها بوده است.
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه(تخت جمشید) را به سارد متصل می کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند.

در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می شود، هگمتانه به صورت ویرانه ای بوده است. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور می دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می نامیدند، بسازند. در این کوشک، سیصد مخفی گاه برای گنجینه ها و دارایی ها بر پا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.

در حفاری های باستان شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه مشخص شده است که محل کاخ و بناهای اشاره شده، درتپه هگمتانه کنونی واقع بوده است.

از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها است. در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری بر عرض ۵/۳ متر وجود داشته و کف این معابر، همه با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. به شکلی که هر واحد ساختمانی، فضایی در حدود ۵/۱۷ * ۵/۱۷ متر را در بر می گیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه هگمتانه گسترش داشته و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.

حفاری در تپه هگمتانه

پیشینه حفاری های علمی تپه هگمتانه، به سال ۱۹۱۳ میلادی بر می گردد، که هییتی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوش هایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچ گاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای تپه هگمتانه مورد کاوش قرار گرفت، یکی از کهن ترین دوره های تمدن بشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کم نظیر در درون آن کشف شده است. از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تا کنون که به سرپرستی آقای دکتر محمد رحیم صراف به انجام رسیده، منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شده است.
همچنین ادامه کاوش ها، بخش هایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر و ارتفاع ۸ متر را آشکار ساخته است.

به طور کلی تپه هگمتانه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. ضمنا در طول حفاریهای انجام شده، آثار ارزشمند و بی نظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست.

اشیا یافت شده

·         لوح زرین به نام «آریارمنه»: این لوح از زر ناب و به ابعاد ۱۲ در ۸ سانتیمتر و دارای ۱۰ سطر به خط میخی است. «آریارمنه»، جد داریوش اول است. این لوح در موزه برلن در آلمان نگهداری می شود.

·         لوح زرین به نام «ارشام»: ابعاد این لوح ۸ در ۱۳ سانتیمتر است. لوح به خط میخی واز دوره هخامنشینان بجا مانده است. این لوح در اختیار مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریکایی است.

·         در سال ۱۴۰۷ هنگام پی کنی خانه ای در روی تپه هگمتانه دو قطعه لوح یکی طلا و دیگری نقره به اندازه هم پیدا شدند. ابعاد هر لوح ۱۹ در ۸/۱۸ سانتیمتر است و خطوط نوشته شده به خط میخی و محتوای هر دو نوشته یکی هست. لوح نقره ای در موزه کاخ مرمر و دیگری در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می شوند.

·         لوح زرین به نام داریوش دوم: این لوح از زرناب به ابعاد ۵/۲۰ در ۵/۱۸ سانتیمتر و خطوط نوشته شده ۲۳ سطر به خط میخی است. این لوح خارج از کشور بوده است که به وسیله موزه ایران باستان خریداری گردید و اکنون جزو گنجینه های موزه ایران باستان است. لوح دیگری به ابعاد ۲/۱۶ در ۱۳ سانتیمتر یافت شده که دارای ۲۹ سطر به خط میخی است و در سال ۱۳۳۱ خریداری شده و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

·         لوح زرین به نام اردشیر دوم: این لوح به نام اردشیر دوم پسر داریوش دوم هخامنشی و ابعاد آن لوح ۱۳ در ۱۳ سانتیمتر و دارای ۲۰ سطر به خط میخی است که در روی زر ناب حک گردیده اند.

·         کوزه ای شکسته، به جا مانده از دوره خشایارشا (پسر داریوش اول). این کوزه از نقره است که قطر دهانه آن ۵/۷ سانتیمتر و ارتفاع آن ۱۲ سانیتمتر است. خطوطی میخی بر این کوزه نقره حکاکی شده است که برخی از کلمات آن باقی است و برخی دیگر روی تکه های شکسته شده بود و مفقود مانده است. این کوزه دوره هخامنشی که در خارج از کشور بوده است خریداری گردیده و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

·         بشقاب نقره ای با قطر دهانه ۲۰ سانتیمتر از دوره هخامنشی. این بشقاب در سال ۱۳۲۴ از طرف موزه ایران باستان خریداری و به کشور بازگردانده شد و در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود.

·         بشقاب یا جام نقره مربوط به دوره اردشیر اول. قطر دهانه آن ۷/۲۶ سانتیمتر است. این بشقاب در اختیار موزه مترو پولیتن نیویورک است. در لبه داخلی بشقاب به خط میخی یک سطرطولانی نوشته شده است که ترجمه آن این است: «اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی [بود] که این جام سیمین را [برای] کاخ پادشاهی خود درست کرد.»

·         ظرف طلا که مانند کاسه ای است گود که رویه بیرونی آن دارای برجستگهایی است. این نقوش از لبه ظرف شروع شده و در وسط برآمدگی تکرار می شود.

·         پایه ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم. این پایه ستون مربعی است به طول ضلع ۹۳ سانتیمتر که از سنگ یک تکه ساخته شده؛ بطوری که مربع زیرین بزرگ تر و در روی آن مربع وسط شال ستون بصورت دایره روی مربع وسط قراردارد.

·         ته ستون دیگری به نام اردشیر دوم هخامنشی. پایه ستونی از سنگ با ۷ سطر کتیبه به خط میخی مربوط به اردشیر دوم که در تپه هگمتانه پیدا شد و درحال حاضر در تملک شخصی است در انگلستان.