تاریخچه نقشه در ایران و جهان

مشاهدات کاشفین از قسمتهای دنیا حاکی است، زمانی که از بومی محلی، پیرامون موقعیت اطرافش سئوال می شود، با یک قطعه چوب خطوطی بر زمین رسم کرده، راهنمایی می نماید. هر چند این اطلاعات در حدود چندین کیلومتر است و در محدوده ارتباط وی با سایر قبایل همسایه است. در مقابل درخواستی که از یک فرد بومی در مجمع الجزایر پلی نزی می شود، وی قسمتی از جنوب اقیانوس آرام را با گچ بر روی عرشه کشتی رسم می نماید.
جزایر مارشال واقع در اقیانوس کبیر و در شمال شرقی استرالیا را با اشیاء مختلف مثل گوش ماهی،برگ درختان و هسته های میوه به صورت نقشه هایی تهیه کرده و عوارض مهم زمینی را بر روی آن نشان می دهد.
در مناطق اسکیموها و یا اقوام سرخ پوست مکزیک و دیگر جاهای مختلف نقشه هایی با علایم خاصی که مد نظرشان بوده، کشیده شده و راهنماییهای لازم را نموده اند، لذا مشخص است که رسم نقشه قبل از هنر نوشتن وجود داشته و در ارتباط نزدیک با زندگی بشر بوده است و ما این مطلب را با نظری به نقشه های گذشته مشاهده می کنیم.

بابلیها: در نمایشگاه موزه دانشگاه هاروارد، نقشه ای متعلق به بابلیها وجود دارد که متعلق به 2500 سال قبل از میلاد است و بر روی لوحه گلی کوچکی به عرض 7 سانتی متر نقش بسته است. در موزه بریتانیا نیز لوحه های زیادی است که مربوط به شهر بابل و تقسیم بندی آن می باشد.

مصریها: قسمتی از نقشه ای که بر روی لوحه گلی به دست آمده است، نشانگر آن می باشد که مصریها در ردیف اولین اقوامی بوده اند که مشاهدات خود را در سطح زمین پس از اندازه گیری مستقیم به صورت نقشه معرفی کرده اند. نقشه کانسار طلای جبل البا در حدود 2000 سال قبل از میلاد تهیه شده که در حال حاضر درکشور مصر موجود است. این گونه نقشه ها اغلب برای تعیین حدود اراضی کشاورزی ساحل نیل تهیه شده است. گویا رامسس دوم در سالهای (1332- 1300) قبل از میلاد روش مساحی را پایه گذاری کرده است.
یونانیها: قابل توجه این که نقشه جهان نما منتسب به هومر، که در قرن نهم قبل از میلاد ترسیم شده است، امروزه موجود می باشد. اما آنچه مورد دقت است این که نقشه کشی ریاضی و عملی در یونان شکل گرفت و پایه نقشه برداری طرح ریزی گردید، به طوری که تا دوران اسلامی کار قابل توجهی از دیگران مشاهده نشده است. اغلب تهیه نقشه ها مبتنی بر شیوه یونانیها بوده است.



اولین تئوری درباره شکل زمین ، توسط طالس(قرن ششم و هفتم قبل از میلاد) ارائه گردیده است.آنااکسیماندر((شاگرد طالس)) و آریستاکر، جغرافیدان یونانی اولین کسانی بودند که نقشه را به همراه تحقیقات جغرافیایی سطح زمین شناخته شده آنروز (در قرن ششم قبل از میلاد) تهیه نمودند. و همچنین هیپارکوس کارهایی در این مورد انجام داده است.هرودوت در قرن پنجم قبل از میلاد پیرو آناکسیماندرو آریستاکر بود. وی عربستان را جنوبیترین مملکت روی زمین می دانست. نقشه جهان نمای هرودوت در قرن پنجم قبل از میلاد ترسیم شده است. در 500 سال قبل از میلاد هکاته نقشه آناکسیماندر را اصلاح نموده و شرحی درباره جهان نوشت. در قرن پنجم قبل از میلاد، جغرافیدانان یونانی، دنیا را مستطیلی در نظر گرفتند که طول آن ازشرق به غرب دو برابر شمال به جنوب بود. در سال 350 قبل از میلاد مسیح (ع) ارسطو کرویت زمین را از روی سایه زمین بر ماه به هنگام خسوف ابزار داشت. یکی از دانشمندان منجم و جغرافیدان به نام اراتستن در قرن دوم و سوم قبل از میلاد (276-194 قبل از میلاد) می زیسته است. او در ابتدا توانسته بود کلیه اطلاعات جغرافیدانان و آثار نوشته شده فنیقیها و همراهان اسکندر را مودر مطالعه قرار می دهد و سپس به تدوین جغرافیا پرداخته و نقشه جهان را براساس اطلاعات موجود آن زمان ترسیم نماید. وی اولین محاسبه علمی اندازه گیری محیط کره زمین را انجام داد. بدین طریق که با استفاده از اندازی گیریها انجام شده توسط مصریان، فاصله قوسی از نصف النهار بین اسکندریه و شهر (سین) را محاسبه و سپس شعاع زمین را تعیین نمود. نقشه اراتستن دارای هفت مدار است.



پوزیدوینوس، که در قرن اول و دوم قبل از میلاد(135-49 قبل از میلاد) می زیسته است، محاسبات اراتستن را مجدداً دنبال نمود.
در قرن اول قبل از میلاد، استرابون که بسیاری او را بزرگترین جغرافیدان قدیم می دانند و در محدوده جغرافیایی ریاضی مطالعات بسیاری نموده ، اولین قدم را در تألیف دایره المعارف جغرافیایی برداشته است. معروفترین دانشمند ریاضی و نجوم و جغرافیای حوزه علمی و اسکندریه، بطلمیوس است. وی در سالهای (168-90 بعد از میلاد) می زیسته است و در تهیه نقشه، نقش والایی داشته است. وی به کرویت زمین معتقد بود و کتاب معروف خود را به نام (جغرافیا) در هشت جلد تهیه نمود که هفت جلد آن شامل فهرستی از اسامی هشت هزار مکان با طول و عرض جغرافیایی و تعیین موقعیت آنهاست. جلد هشتم شرحی بر اصول نقشه برداری و جغرافیای ریاضی با تصاویر و مشاهدات نجومی است. متن کتاب در نسخه های خطی همراه با نقشه ای از جهان و بیست و شش نقشه دیگر، اولین اطلس عمومی دنیا را تشکیل می دهند.
رومیها: کمتر به نقشه های هندسی و سیستم طول و عرض جغرافیایی و اندازه گیری نجومی توجه داشتند. نقشه های راههای امپراطوری روم از جمله آنهاست.

چینیها: حکام چین، خود را موظف می دانستند که مشخصات جغرافیایی سرزمینی خود را بر روی نقشه داشته باشند. قدیمیترین نقشه ای که در دست است مربوط به 227 سال قبل از میلاد می باشد. لیکن با توجه به نقش پراهمیت کاغذ در تهیه نقشه و ارزش آن در سال 100 میلادی در چین معمول گشت کمک زیادی به امر تهیه نقشه نمود.پای هیسو بنیان گذار نقشه در کشور چین، در سالهای (253-224 بعد از میلاد) می زیسته است. وی در چندین اصل در نقشه کشی و نقشه برداری از جمله: جهت یابی، تعیین سمت نقاط، تعیین پستی و بلندیها، تعیین دقیق مسافات و زوایا را مطرح نموده است.
دوران رکورد دانش تهیه نقشه در غرب
پس از سپری شدن دوره بطلمیوس، دانش کارتوگرافی چون سایر علوم در مغرب زمین رو به رکورد گذاشت. حال چه با عنوان تحریم علوم مادی در دنیای آن روز و چه مسائل دیگر، احتیاج به نقشه کمتر شد و آنچه که به عنوان نقشه تهیه شد ، بیشتر جنبه تصوری داشت. یک سری اطلاعات و اشکال مجازی، در نقشه جای اطلاعات علمی جغرافیای را گرفته بود. البته فنی و علمی بسیار ضعیف بوده و نمونه آن، جهان نمای هر فورد(اواخر قرن سیزدهم میلادی) است که عدم پیشرفت و تکامل علوم جغرافیای و کارتوگرافی اروپا را تا قرن چهاردهم نشان می دهد. قطر نقشه حدود یک و نیم متر است و در بالای دایره تصویر حضرت مسیح(ع) و در اطراف آن بهشت و کشتی حضرت نوح (ع) و برج بابل و موارد دیگر تزیین شده است. این نقشه مانند نقشه های زمان رومیان، به صورت دایره است و شاید هیچ گونه نقشه ای از دنیا در این دوره وجود نداشته که بر پایه نظریه کروی بودن جهان ترسیم شده باشد. از نقشه ها اغلب جهت تزیین پشت کتابها استفاده می شد.
مسلمانان هر روز می کوشیدند تا از دانش سایر ملل بهره جویند. کار ترجمه آثار علمی قوت گرفته بود، جالب توجه اینکه در میان صدها اثر و رساله ای که از دانشمندان جهان ترجمه شده است یک اثر افسانه ای، اسطوره ای و ادبی دیده نمی شود و تمام ترجمه هایی که مسلمانان انجام داده اند مباحثی از قبیل طب، نجوم، ریاضیات و جغرافیا بوده است.

نقشه در مشرق زمین
در این میان، علوم جغرافیایی و کارتوگرافی(دانش تهیه نقشه) به لحاظ نیاز به جمع آوری اطلاعات از سرزمینهای اطراف و آگاهی به مسائل نظامی منطقه اهمیت خاصی داشته تا ضمن بیان عوارض طبیعی و وضعیت راهها، بنادر،حرف، آداب و رسوم نقشه هایی تهیه می نمودند و به مجموعه اطلاعات کسب شده ضمیمه می ساختند و چنین مجموعه هایی را (( مسالک الممالک)) می نامیدند که به اقتضای بحث ما،بیشتر روی آن تأکید می شود. مسلمین به ایجاد مدارس جغرافیایی پرداختند و در آن علوم جغرافیایی را تدریس نمودند. علوم جغرافیایی در قرن سوم هجری با دانشمندانی چون یعقوبی نویسنده کتاب البلدان شروع شد واین خرد از به صاحب((المسالک الممالک)) و این فقیه صاحب کتابی پیرامون مختصات جغرافیایی شهرها به عنوان ((البلدان))، در قلمرو مسلمین گسترش یافت. محمد خوارزمی ریاضی دان بزرگ و مشهور جهان کتابی به نام ((صوره الارض)) در جغرافیا تألیف نمود که مقاله اول آن درباره نقشه برداری است.اصطخری کتابی به نام مسالک الممالک نوشته است.

ابن حوقل در قرن چهارم هجری می زیسته وی جغرافیدان و سیاح بزرگی بوده که مشاهدات خویش را به نام ((صوره الارض)) تدوین نموده است. مقدسی جغرافیدان و سیاح دیگری است که پس از سالها سیر و سیاحت در بلاد اسلامی به تدوین ((احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم)) پرداخت. سرآمد دانشمندان نجوم و ریاضی و جغرافیا ، ابوریحان بیرونی است که در قرن پنجم هجری قمری می زیسته است. روش ترسیم طول و عرض جغرافیایی بر روی نقشه ها را در کتاب آثار الباقیه به تفصیل ذکر نموده است. که بعدها اروپائیان آن روش را تکمیل نمودند.مشهورترین جغرافیدان و کارتوگراف قرن ششم ((ادریسی)) است. یکی از نقشه های دستی ترسیمی جهان نمای فارسی در موزه اسکوریان مادرید وجود دارد که ظاهراً در قرن هشتم هجری قمری تهیه شده است. جرج سارتن در کتاب تاریخ علوم، بزرگترین دانشمندان ایران را خواجه نصیرالدین طوسی می داند وی بنیانگذار رصدخانه مراغه و از دانشمندان بزرگ جهان است. خواجه نصیرالدین طوسی می داند دارای تألیفات زیادی در ریاضیات از جمله رساله الغناء است که در آن مثلثات مسطحه و قضایای هندسی و مثلثات کروی به تفضیل بررسی ده و به تعیین اضلاع مثلث کروی پرداخته است. یاقوت حمودی یکی دیگر از جغرافیدانان و سیاحان نامی است که کتاب معجم البلدان نوشته وی درباره فرهنگ جغرافیایی می باشد. در قرن هشتم هجری دو جغرافیدان بزرگ،‌ یکی ((ابوالفدا )) صاحب کتاب تقویم و دیگری ((حمداله مستوفی)) که کتاب ((نزهه القلوب)) از آثار ایشان می باشد، زندگی می کردند. خلاصه این که در مکتب حیات بخش اسلام و در حوزه علمی صدر اسلام و در دانشگاه بزرگ امام جعفر صادق (ع) ، ستارگان علمی در جهان دانش و خرد رشد یافتند که درخشندگی آنها در قرون متمادی پرتو افکنده ، شعاع دانش آنها ری، شام، خوارزم، بغداد، الجزیره، مصر، اندلس،خراسان و ماوراءالنهر را روشن کرد.
نقش مسلمانان از نظر انتقال دانش و بررسی و توجه به آن در قرن دوم و سوم هجری به اوج خود رسید و مراکز علمی پذیرای متفکران و دانشمندان جهان آن روز گردید. قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم عصر ظهور اندیشه ها و ابداعات است. نقش دانشمندان در بخش عظیمی از جهان بسیار چشمگیر است. به تدریج انتقال علوم از طریق کشورهای مختلف همچون اسپانیا و سیسیل و ایتالیا و غیره به اروپا انجام گرفت. نفوذ این اندیشه ها و تفکرات زمینه تحولات علمی در اروپا گردید و زمینه رنسانس علمی فراهم شد.

رنسانس علمی(توسعه و پیشرفت کارتوگرافی در جهان)
در اواخر قرون وسطی و در پرتو اثرات دانش مسلمین، در اروپا، ترسیم نقشه های سواحل مدیترانه روبه پیشرفت و ترقی نهاد و نوع تازه ای از نقشه های دریایی( پورتولان- نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی) به وجود آمد که بر روی آنها، سواحل و موقعیت دقیق بنادر به خوبی مشخص و ترسیم شده بود. با توجه به استفاده از قطب نما در آن زمان، شمال در نقشه ها کاملاً مشخص شد. اساس توسعه و رشد کارتوگرافی در قرن چهاردهم میلادی در پی توجه به نقشه های علمی از نظر چاپ و نیز اکتشافات بزرگی بود که به ترقی علوم زمینی از جمله کارتوگرافی و نقشه برداری منجر به گردید. البته نباید فراموش کرد که اختراع ابزارهایی چون قطب نما، کشتیهای مجهز و دیگر وسایل در این امر تأثیر به سزایی داشته اند.
با مشاهده نقشه های مختلف، شکوفایی کارتوگرافی در قرن شانزدهم روشن گردید. در نقشه ای که ژوان دولاکوزا تهیه کرده است، کشور کانادا طوری ترسیم شده که کابوت در سفرنامه خود شرح داده است و آمریکا به شیوه ای که کرستف کلمب بیان نموده، ترسیم گردیده است. همچنین برزیل طبق آنچه ((کلبرال)) و نیز آنچه که ((واسکودگا)) در مسافرت به طرف هند کشف کرده بودند، به خوبی نشان داده شده و لذا با همه نقشه های قبلی متفاوت بوده و مشهورترین نقشه این دوره به حساب می آید. البته در نقشه والدزمولر آلمانی( سال 1507 میلادی) آمریکای شمالی و جنوبی به طور واضح نشان داده شده است. مسافرت ماژلان و همراهانش به دور دنیا در سال 1522 میلادی تمام شد و نتایج آن سفرها، ترسیم نقشه های بهتر و صحیح از جهان بود.
ریپر (سال 1539 میلادی) کارتوگراف پرتقالی که در دربار پرتقال کار می کرد، تنگه ماژلان و اقیانوس کبیر را به خوبی در روی نقشه نشان داد. پس از ساخت کره مارتین بهایم، کره های بزرگ و کوچک جغرافیایی تهیه شد.



توضیح عکس: اطلاعات اکتشافاتی که توسط پرتقالیها پس از چندین سال مسافرت در طول آفریقای غربی انجام و جمع آوری شده بود، سرانجام توسط ((مارتین بهایم)) بر روی کره ای که او ساخته بود(سال 1492 میلادی)، آورده شد، که شاید قدیمی ترین کره ساخته شده در دنیا باشد. در سال 1492 میلادی آمریکا کشف گردید که روی کره ساخته شده مارتین بهایم نیامده بود.

در ایتالیا : کارتوگرافی تغییر و تحولات زیادی یافت و افرادی چون ((باتیستااکسن)) اهل ونیز فعالیتهایی در این زمینه انجام دادند و او از اولین کسانی بود که قسمت جنوبی کالیفرنیا را در محل صحیح خود نشان داد.



در هلند: اوایل قرن شانزدهم، فعالیتهای زیادی در کار تهیه نقشه شکل گرفت. مرکاتور پدر کارتوگرافی در قرن شانزدهم میلادی در هلند می زیست. وی اولین نقشه جهان را در سال 1558 میلادی با سیستم تصویر استوانه ای هم شکل چاپ کرد. او مسئولیت یک مؤسسه تهیه نقشه را به عهده داشت. مرکاتور نقشه های مختلفی از اروپا ترسیم نمود و مجموعه نقشه هایش را به نام اطلس بعدها توسط پسرش منتشر ساخت. سیستم تصویر پیشنهادی مرکاتور در معروفیت وی نقش بسیار مؤثری را ایفاد کرد در دریانوردی بسیار مورد بهره برداری است.



فرانسویان : ابتدا بیشتر به تهیه نقشه های ترسیمی ((پورتولان)) پرداختند و بعدها تهیه نقشه در آن کشور توسعه بیشتری یافت. خانواده ((نیکلاسانسون)) نقشه های زیادی از جاده ها و رودخانه ها تهیه نمودند.

در انگلستان : نیز کارهایی صورت پذیرفت. از اشخاص مشهور این کشور در قرن شانزدهم، ((کریستوفرکاستون)) می باشد. کار مهم وی تهیه اطلسی از نقشه های محلی و منطقه ای انگلستان بود که در سال 1579 میلادی منتشر گردید.
بعدها فکر ایجاد نقشه های دقیق و بزرگ مقیاس که امروز به آنها نقشه های توپوگرافی می گوییم به وجود آمد. اولین نقشه زیر نظر نوه کاسینی در سال 1747 میلادی ترسیم شد. از این به بعد سایر کشورهای جهان دست به تهیه نقشه های توپوگرافی زدند که بیشتر در جهت اهداف نظامی به کار می رفت. در سالهای (1882-1818 میلادی) نقشه های ((اتاماژور)) ستاد ارتش فرانسه به گونه ای تهیه شدند که در آنها ارتفاعات به صورت برجسته نمایش داده شده بودند.
بعد از مدتی هاشورزنی با استفاده از منحنی میزان و سپس از رنگهای هیپومتریک و سایه روشن و نقشه های برجسته روی پلاستیک معمول شد. آکادمی علوم فرانسه در سال 1790 میلادی مأمور یکنواخت کردن مقیاس اندازه گیری می شود و واحد 1:4000،000 نصف النهار زمین را در نظر می گیرد. در سال 1875 میلادی بیست کشوری که در کنفرانس مربوطه شرکت داشتند سیستم متریک را قبول کردند و این مسئله کمک زیادی به کارهای ژئودزی و نقشه برداری و کارتوگرافی نمود. با ورود هواپیما و دستگاههای فتوگرامتری به صحنه نقشه و نقشه برداری، تحولات گسترده ای صورت پذیرفت زیرا معلوم شد که با صرف وقت کمتر می توان نقشه های توپوگرافی دقیق تر تهیه نمود. به مرور، ماهواره ها در کارهای عکسهای هوایی وارد شدند و امروزه سیستم کارتوگرافی اتوماتیک، کار تهیه نقشه را بسیار دقیق و آسان نموده است. نقشه ها، دیگر برای یک هدف خاص تهیه نمی شوند بلکه بسیاری از فعالیتهای بشر بر روی زمین را پاسخگو هستند.



کارتوگرافی در ایران
با یک بررسی اجمالی مشاهده می شود که در جنگها و لشکر کشی های مختلفی که در طول قرنها از طرف حکام و سلاطین ایران، به منظور کشورگشایی و یا مقابله با هجوم بیگانگان وجود داشته است، جهت تعیین مسیرها، حفظ حدود و ثغور مرزها، شناسایی مناطق حمله و اردوگاهها و خیلی از موارد دیگر نقشه هایی تهیه شده است که نمونه های آن در کتب تاریخ نظامی ایران ملاحظه می گردد.
اینک در این بحث، به فعالیتهای کارتوگرافی در ایران در گذشته نه چندان دور اشاره می شود. در سال 1009 هجری قمری،جلال الدین منجم باشی یزدی معروف به جلال منجم ، با همکاری سه نفر دیگر از دروازه شهر اصفهان تا شهر مشهد را با طنابی به طول پنجاه ذرع ، اندازه گیری کردند و در مدت بیست و هشت روز مسیری که عبارت بود از اصفهان به نطنز ، کاشان ، خوار ، سمنان ، دامغان ، میامی ، سبزوار ، نیشابور تا مشهد پیمودند که جمعاً 199 فرسخ و 82 طناب و 25 ذرع شد.
از قرن شانزدهم میلادی به بعد رفت وآمد بین اروپا و آسیا بیشتر شد. روابط سیاسی و استعماری کشورهای اروپا با ایران در دوره قاجار به اوج خود رسیده بود ، در این زمان تحولات گسترده علمی که پس از رنسانس در اروپا شکل گرفته بود باعث گردید که عده ای را در جهت فراگیری دانش جدید به اروپا اعزام کنند.



یکی از افرادی که برای فراگیری علوم جدید به اروپا رفت ، میرزا جعفر نام داشت. وی در آنجا رشته نقشه برداری را فرا گرفت پس از بازگشت از اروپا لقب مهندس باشی گرفت و در تعیین خط مرزهای ایران وعثمانی شرکت نمود. تألیفات او عبارت است از کتاب جغرافیای جهان ، خلاصه الحساب و رساله تحقیقات سرحدیه. در همین زمان فرد دیگری که در این رشته فعالیت می نمود ، دانشجویی به نام (میرزارضا) بود که او هم کتابی در جغرافیایی ایران همراه با نقشه هایی تألیف کرده است. بعدها نقشه (دارالفنون) را میرزارضای مهندس ترسیم نمود. میرزاتقی خان امیرکبیر با توجه به نیاز به متخصصین علوم و فنون مختلف طرحی اندیشید تا با جذب اساتید از کشورهای خارج به ایران، رشته های گوناگون تحصیلی را دایر کند. لذا با طرح ایجاد مدرسه دارالفنون در پی آن شد و شخصی را مأمور نمود تا اساتیدی را از اطریش جذب و دعوت نماید. در زمان صدارت امیرکبیر دارالفنون تأسیس شد. علومی که در آنجا تدریش می شد عبارت بودند از ریاضیات، معدن، فیزیک، شیمی، پزشکی، تاریخ و جغرافیا، توپخانه، سوارنظام و نقشه کشی(کارتوگرافی) که در رشته نقشه کشی(کارتوگرافی) نقشه های مختلف بزرگ مقیاس تهیه نمودند. عبدالرسول خان پسر عبذالحسین خان پسر حاج محمد حسین خان نوه صدراعظم اصفهانی، اولین مهندسی بود که اطراف تهران را نقشه برداری کرد. این شخص در زمان امیرکبیر مأمور ممیزی بلوکات اطراف تهران شده بود و مسئولیت نقشه برداری روستاهای ایران را به عهده داشت.



توضیح عکس: نقشه تمام ممالک محروسه دولت ایران
نقشه هایی از ورامی، شهریار، غاز و فشاپویه تهیه نمود. مقیاس آنها هر سانتی متر معادل نیم فرسخ بود(قریب 1:311000) و در دارالفنون استادان اطریشی تدریس می نمودند و چند نفر از ایرانیان همچون عبدالرسول که در پاریس درس خوانده بود با استادان خارجی در تدریس همکاری داشتند. یکی دیگر از افرادی که در فرانسه تحصیل نقشه برداری نموده بود میزا ارکی مازندرانی نام داشت. در سال 1275 هجری قمری یک استاد اطریشی با کمک دو نفر از دانشجویان مدرسه دارالفنون به نامهای ذوالفقار و محمدتقی خان، نقشه ای از تهران تهیه کردند که می توان گفت اولین نقشه مقیاس داری است، که با اصول علمی تهیه شده است. در سال 1297 هجری قمری میرزا مهدی خان سرتیپ مهندس از طرف دولت مأمور سیاحت بلوچستان شد که قسمت عمده سیستان و بلوچستان غربی از جمله ناحیه سرحدی و مرزی را دور زده و نقشه ای تهیه نمود که همراه با گزارش مسافرت خود ارائه کرد. یکی دیگر از دست اندرکاران نقشه برداری حاجی میرزا غفارنجم الدوله از دانشجویان دارالفنون بود. وی پس از فارغ التحصیل شدن سالها در آنجا تدریس می کرد. و از وی نقشه ای به جا مانده که در سال 1275 هجری قمری تهیه شده است. برادرزاده اش میرزا محمود نجم الملک که از عمویش ریاضی و نقشه برداری را فرا گرفته بود نقشه استاد اطریشی خود را کامل نمود. شاگردان این شخص نیز هر کدام یک سمت تهران را نقشه برداری نمودند. وی نقشه تکمیل شده را رد مقیاس 1:40000 به چاپ رسانید. بعد میرزا فضل الله یاور، تمام آنها را در یک برگه ترسیم کرد بدین ترتیب تا دو فرسخی اطراف تهران نقشه برداری شده بود.



توضیح عکس: نقشه عبدالغفار تهران
حاج نجم الدوله در سال 1299 ه.ق به مکه مشرف شد. و از طرف دولت وقت (ناصرالدین شاه) مأموریت داشت که از سد اهواز دیدن کند. وی در طی راه از تهران تا خوزستان را به مقیاس 000/500: 1 با قدم اسب در حال سواره با قطب نما و ساعت، نقشه برداری کرد. همان نقشه را مجدداً‌ در سال 1306 ه.ق در مأموریتی که به آن خطه داشت، تکمیل نمود. در سال 1298 ه.ق توسط هفت نفر از دانشجویان دارالفنون نقشه ای به مقیاس 1:25000 از روستاهای تهران، دولاب ، دوشان تپه تا ازگل، سلطنت آباد، تجریش، اوین، ونک، امیرآباد، تا امامزاده حسن(ع) برداشت گردید. در سال 1307 ه.ق دو مهندس ایرانی بنام محمدحسن میرزا و علی خان از تهران به فیروزآباد فارس مسافرت کردند تا نقشه راهها را با توضیحات لازم، به دولت وقت ارائه دهند. نقشه نسبتاً کاملی از راهها، شهرها، قصبات، کوهها و رودخانه های مسیر و اطراف آن برداشت نمودند و به علاوه اطلاعات مفیدی درباره آن نقاط به دست آورند که عین آن نقشه و یادداشت های آن دو نفر در کتاب جغرافیای مفصل ایران تألیف مسعود کیهان درج شده است. حاح نجم الدوله بعد از برداشت و چاپ نقشه تهران، به همراهی شاگردانش که از دارالفنون بودند نقشه های پاره ای از آبادیهای اطراف تهران از قبیل دولاب، بهجت آباد، جلالیه، باغ شاه، امام زاده حسن، جی، خانی آباد، بریانک، اسفندیاری، یخشی آباد و علی آباد را نیز به مقیاس 1:4000 نقشه برداری کرد، ولی آن نقشه به چاپ نرسید و نسخه های خطی آنها هنوز موجود است. میرزا محمدعلی خان سرتیپ و پسرش میرزا عبدالرحیم کاشف الملک ( در سال 1308 ه.ق ) از طرف دولت وقت مأموریت فنی درکمیسون تحدید سرحد ایران و افغانستان را (قسمت هشتاران) به حکمیت ژنرال انگلیسی به عهده داشتند. از سال 1308 ه.ق تا سال 1311 ه.ق دانشجویان شاگرد اول پیاده نظام به همراه معلم آلمانی پیاده نظام دارالفنون بود. وی نزد نجم الدوله و نجم الملک به فرا گرفتن ریاضیات و مهندسی نقشه برداری پرداخت. پایه گذار نقشه برداری جدید ایران بود و به تکمیل نقشه 1:12500 تهران که توسط دانشجویان و معلم آنها تهیه شده بود، همت گماشت و مناطق دولاب، دوشان تپه، نجف آباد، هاشم آباد، دولت آباد، فرح آباد، خانی آباد، یخشی آباد، قلعه مرغی، امام زاده حسن(ع)، باغ شاه و امیرآباد را با قدم نقشه برداری کرد. در سال 1308 ه.ق به ترسیم نقشه ایران پرداخت. وی در انجام این کار تعدادی از نقشه های اروپایی را با هم مقایسه و با تحقیقات محلی آنها را تصحیح نمود. در سال 1314 ه.ق برای ضبط نامهای صحیح جغرافیایی، روش پژوهشی علمی را پیش گرفت و در پایان سال، نقشه ایران را در دو رنگ سیاه و قهوه ای به مقیاس 1:400000 منتظر ساخت.
مهندس بغایری از سال 1318 ه.ق به بعد نقشه های سابق را به مقیاس 1:1000، 1:2000، 1:4000، 1:6250، 1:8000، 1:12500، به وسیله اسباب و ابزار آلات جدید اختراع و به کمک شاگردان خود تجدید کرده و آنها را به چاپ رسانید. سپس نقشه کاملی هم از اطراف تهران تا ده فرسخ به مقیاس 1:25000 برداشت نمود که متأسفانه آن نقشه به چاپ نرسید. وی چند کره جغرافیایی زمینی و سماوی تهیه نمود. در زمان مظفرالدین شاه در دبیرستانها به تدریس ریاضیات و نقشه کشی پرداخت. در سال 1325 ه.ق از طرف وزیر مالیه مأمور تهیه نقشه ممیزی تهران شد و این نقشه حدود سال 1328 ه.ق به پایان رسید. وی به درخواست فرماندار تهران، نقشه جامعی از حوزه فرمانداری تهران با مقیاس 1:200000 تهیه کرد.
پس از مشروطیت، در ارتباط با اختلاف مرزی بین ایران و عثمانی قرارشد، خط مرزی تا ماکو علامت گذاری و نقشه برداری گردد. ریاست هیئت ایرانی را مهندس بغایری به عهده داشت.این هیئت ، عملیات مثلث بندی و نقشه برداری را به طور مستقل انجام می داد. در پی جنگ جهانی اول، عملیات متوقف و نیمه کاره رها گردید. در سال 1340 ه.ق یک هیئت مرزی به سرپرستی فنی بغایری به خراسان اعزام گردید و به کار نقشه برداری و تعیین حدود پرداخت . مرزهای بلوچستان و مقداری از سیستان و تمام سرحدات افغانستان و سرحد مغان از پیله سوار تا کنار ارس را نقشه برداری کرد. سپس، از خلیج فارس کوشک قریب 20 فرسخ را نقشه برداری نمود. پنج سال هم از سال 1351 ه.ق تا سال 1356 ه.ق از اقریداق تا اشنویه را که سرحد کشور ترکیه با آذربایجان می باشد برای تحدید حدود نقشه برداری کرده است. تألیفات وی عبارت هستند از: جغرافیایی و نامهای پنج قطعه عالم و جغرافیای مفصل آسیا و اروپا، گردآوری واژه های جغرافیایی و نامهای روستاهای ایران، تطبیق تقویمهای شمسی و قمری و میلادی، کمک به استخراج قبله هزار و چهارصد نقطه از شهرهای معروف جهان، ثبت آب و هوای ایران با بارومتر به مدت 45 سال.
در سال 1300 ه.ش سنگ بنای یک ارگان رسمی نقشه برداری گذارده شد و آن تشکیل شعبه نقشه برداری و نقشه کشی درارکان حرب (ستاد ارتش) بوده که در مسیر تحول خود به سازمان جغرافیایی، تغییر نام پیدا کرد.

منبع: gisement