آگاهی ما از تاریخ اولیه دامغان بر اساس گزارش حفریات باستانشناسی و اطلاعاتی نه چندان واضح از منابع تاریخی استوار است. شاید نام قدیم دامغان چشمه علی باشد. در کتاب جغرافیای دامغان نام چهل ستون هم آمده است.

وجود قدیمیترین مسجد پای برجای ایران یعنی تاریخانه در نزدیکی مرکز شهر کنونی دامغان نشانه ایست بر وجود مدنیت پیشرفته در دامغان قرن 10 میلادی.

زمانیکه دامغان مرکز شهرستان کومس را گرفت و یا در دوره حکومت برکیارق مرکزیت گرگان و خراسان غربی را داشت در قرن 11 میلادی به اوج اهمیت خود رسید.چندین اثر ساختمانی از این دوره در دامغان باقی مانده که عبارتند از: دو مناره بسیار زیبا و آرامگاه های پیر علمدار و چهل دختران.

وضعیت قرار گیری ابنیه مهم در شهر نیز یکی دیگر از نکات جالب توجه نقشه لینتر میباشد.این ساختمانها بطور کمانی از حومه ارگ شهر شروع و به تاریخانه ختم می شود.

لینتر: یکی از اعضای هیئت اشمیت که نقشه ای از شهر تهیه کرده.

این هلال احتمالا نشانگر محوطه مهم و اصلی شهر دامغان است.این هلال یا کمان شهر را به دو قسمت تقسیم کرده است.

سیر تحول مساجد درایران از زمان احتیاج به فضاهای عبادی سیاسی و نماز جماعت وجمعه مسلمانان  سه طریق زیر را طی می کند:

الف) ساخت مساجد با سبک و اسلوب و شیوه مساجد اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان

ب )تبدیل و تغییر اماکن مذهبی جاهلی و بازسازی آنها (در صورت امکان) بصورت معماری مساجد اسلامی

ج) شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی

 

شهر های ایران 2 -  به کوشش محمد یوسف کیانی – انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- (1366)  ص 334 و337 و 346

 

 

 

 

تاری یعنی خدا و تاریخانه یعنی مسجد . این مسجد براساس شیوه عربی مسجد مدینه ساخته شده . حیاط مرکزی مربع شکل و بدون حوض است و در جبهه شمالی و شرقی دارای رواقهای سر پوشیده با یک ردیف ستون است.

در جبهه جنوبی صحن شبستان (تالار ستوندار)نیز با سه ردیف ستون موازی دیوار قبله و شش ردیف ستون عمود بر این دیوار ، جمعا 18 ستون وجود دارد.

 

 

 

مسجد در معماری ایران – حسین زمرشیدی – انتشارات کیهان –زمستان 1374- ص24

 

صحن مسجد مستطیل : 72/26  طول و  72/25  عرض

ستونهای مدور و محکم با آجرهای بطول و عرض و قطر  35.34.7

محیط ستونها 490 سانتی متر و ارتفاعش  284  سانتی متر است . ارتفاع تا پشت بام 6 متر تمام است.

د ریکطرف مسجد سه دهانه وجود دارد = دهانه وسطی 12 و 14و  03/5 عرض دارد.

محراب و منبر مسجد در این دهانه هست که عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان در طرفین دهانه وسطی واقع شده بیش از 36/6 متر نیست.

 

ارتفاع کنونی مناره 26 متر و 86 پله دارد.محیط آن 13 متر و چند سانتی متر کم است.

در ارتفاع 5/10 متری کتیبه ای ازآجر وجود دارد بخط کوفی به عرض 130 سانتی متر که فقط

 (( الامیر السید الجل ))  از آ ن خوانده میشود.

((طبق کتیبه کوفی مسجد ، مناره به همت بختیار بن محمد، در قرن پنجم احداث و به مجموعه زیبای تاریخانه الحاق .

شده است.

در بنا کتیبه تاریخ دار یافت نشده ! گنجنامه ها (مساجد) – فرهنگ آثار معماری ایران- انتشارات روزنه – زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی – 1382 –ص 76 )

آجرهایی که در ساختمان بکار رفته به قطر 4 تا 4.5 سانتی متر و بطول و عرض 12 سانتی متر و آجرهای تزئینی خارجی به طول و عرض 17 یا 17.5 و ضخامت 5/3 سانتی متربوده است و ارتفاع مناره در قدیم بیشتر بوده است.

 

مسجد در معماری ایران – حسین زمرشیدی – انتشارات کیهان –زمستان 1374-ص24

تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی – محمد یوسف کیانی – انتشارات سمت – بهار1385 – ص   42))

قبله مساجد قدیمی ایران در میان 50 و 60 درجه شمال شرقی و جنوب غربی نسبت به جهت شمال مغناطیسی ساخته شده ...و تاریخانه در 60 درجه .

تاریخانه از حیث نقشه بقدری بیگانه از ایران است و از حیث ساختمان بقدری ایرانی است که یکی از مسافران (ایستویک ) تصور کرده که خرابه های آن خرابه یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پلیس شهر صد دروازه است.

بطور کلی هفت ناو عمود بر دیوار قبله  دارد که دو ناو کناری در دنباله خود رواقها ی طرفین حیاط را نیز شامل می شود . ناو وسطی عریض تر و مرتفع تر است و در انتهای آن محراب و منبر قرار دارد. قطر ستونهای شبستان 60/1 میباشد ولی قطر ستونها برای گذاشتن قوسها کمتر است .

سقف  ناوهای عمود بر حیاط (( گهواره ای )) نا م دارد.

قوس سقف رواقهای اطراف حیاط بیضوی و کمی شکسته است.جمعا هشت ورودی داشته است.

سه ورودی از ضلع غربی و پنج ورودی ازضلع شمالی . مناره بنای اصلی از خشت بر پایه چهار گوش ساخته شده بود که اکنون فقط پایه آن موجود است . مناره فعلی این مسجد که 25 متر ارتفاع دارد مربوط به دوره سلجوقی و از بناهای بختیاربن محمد ساخته شده است.

قوسهای تاریخانه مرحله ایست بینابین تحول قوس بیضوی ساسانی به قوس جناغی اسلامی.

بانیان و سازندگان بنا: مناره مسجد را امیر بختیار محمد مشهود به ابوحرب حاکم مشهور قومس ساخته شده است.بقعه پیر علمدار در دامغان از آثار این امیر و آرامگاه پدر اوست.

مقدسی در کتاب خود به مسجد جامعی پاکیزه و نیکو در شهر دامغان اشاره کرد که در محدوده جنوب شرقی دامغان کنونی قرار داشته است.

 

مسجد در معماری ایران- حسین زمرشیدی- انتشارات کیهان-زمستان 1374- ص 20

جغرافیای دامغان –نگارش اقبال معنایی – چاپخانه آفتابص 37 و 38 و 39

 

مولف مرات البلدان ساخت بنای تاریخانه را به حکم امیر المومنین نسبت داده است و آندره گودار تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری قمری در زمان ( خلافت هارون الرشید) ذکر کرده است.

سیر تحول بنا : درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن صاحب نظران زیادیصحبت کردند در وجه تسمیه این بنا گفته ان که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه

در ایران مسجد تاریخانه از قدیمیترین بناهای بعد از اسلام است.

عده ای بر این نظرند که این مسجد قبلا آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب آنرا ناری خانه خواندن و سپس به تاریخانه معروف شد. یکی از مولفان بناها و شهر دامغان انتساب تاریخ احداث تاریخانه در این محل را به زمان خلافت منصور دوانیقی (136-158) ارجح میداند.

 

وی نوشته است که اشمیت در سال 1935 پایه های مسجد بزرگی مشابه تاریخانه را در ری باستا ن از زیر خاک بیرون آورد که ظاهرا به امرالمهدی ، پسر منصور ، د رایام حکومتش بر ری و قومس ساخته بودند و بعید نیست که او در قومس نزدیک ری نیز به چنین کاری فرمان داده باشد.به هر حال مسجد تاریخانه تا قرن پنجم هجری قلب و مرکز شهر بود.

این بنا که از زلزله های قرون سوم و چهارم هجری قمری به سلامت رسته بود همچنان مسجد اصلی و جامع شهر ماند.در حدود سال 417 مناره جدیدی برای مسجد ساخته شد این مناره در جای مناره خشت و گلی اولیه قرار ندارد و د رکنار آن بنا شده است.

بر اساس توصیف مولف مرات البلدان در قرن 13 تنها چند ستون از این بنا باقی مانده . مولف تاریخ قومس آورده که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغانی با کمک مالی اهالی طاقهای مسجد را بازسازی کرد اما در این بازسازی حالت اولیه طاقها را اعاده نکردند و به روش معمول آنزمان ساخت.او افزود که از شمال غربی سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر رو به شبستانهایی باز میشده که اکنون خراب شدند.

 

گنجنامه ها (مساجد) – فرهنگ آثار معماری ایران- انتشارات روزنه – زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی – 1382 – ص 76 و77

 

بنا به تحقیق محمد کریم پیرنیا صورت اولیه بنای تاریخانه د رگذرزمان تغییراتی کرده است مثلا دهانه وسط شبستان جنوبی بزرگ تر شده که نمای مسجد نیز گویای همین تغییر است و چنان که مشاهده میشود دهانه وسط از دهانه های دیگر مرتفع تر است.شکل  اولیه سایر نماها به همین صورت وبا قوس های بیضی شکل بوده ،  قوس های جناغی را بعدا زده اند ، بطوری که پاکار قوس  ها ی بیضی شکل و جناغی یکی بوده است.د رقسمتی از بنا هنوز قوس  های بیضی باقیمانده و شکل های اصیل و غیر اصیل قابل تفکیک است.

جز برخی از دیوارهای فرو ریخته و نقشه های پی که از اکتشافات باستان شناسی بدست آمده قدیمی ترین ساختمان اسلامی در ایران تاریخانه دامغان است که در اواخر سده هشتم ساخته شده

پایه ها ی عظیم تاریخانه که محکم تر از حد نیاز بناست اعتمادی آرام پدید می آورد ، ضرب آرام طاقنماها ، طاقها ی محکم که با سادگی و صرفه جویی طراحی شده ، سقف کوتاه که مربوط به سایه ست ، همه در طرحی از نسبت های هماهنگ و اثری باوقار متحد شده است.بدین سان شکلی حاکی از هدف ها و بینش های تازه مکمل عاطفی تاریخانه شده و اثر تازه ای بر جای نهاده است.

 

 

معماری ایران- پوپ – ترجمه غلامحسین افشار-انتشارات فرهنگان- . ص 78 وص 80

گنجنامه ها (مساجد) – فرهنگ آثار معماری ایران- انتشارات روزنه – زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی – 1382 – ص 76 و77

 

در تاریخانه دامغان شبستانی بوده است که اکنون بدون آسمانه است ولی جای تهرنگ آن نمایان است.هردو اتاق دارای تاق آهنگ هستند ، ویرانه اتاق دیگری نیز در کنار دیوار شمالی (درآیگاه کهن مسجد) هست که پیش از کاوش دقیق نمیتوان  چیزی درباره آن گفت.

تاریخانه دامغان نیز یکی از کهن ترین ساختمان ها د رشیوه خراسانی است . نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستوندار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند.برای نمونه دهانه میانی شبستان جنوبی بلندتر و بزرگتر شده است.نمای مسجد نیز دگرگون شده است و چفد های مازه دار بیز به چفد های تیزه دار و جناغی تبدیل شده اند.البته پاکار چفت ها تغییری نکرده است.هنوز چفت های مازه دار کهن در ساختمان دیده میشود که نشاندهنده اصالت آن است.پس نیارش این ساختمان نیز همچون ساختمانهای شیوه پارتی است.

 

 

مقایسه مسجد فهرج و تاریخانه :

آسمانه مسجد فهرج بلندای چشمگیری دارد و تلاشی برای کوتاه کردن و مردم واری در آن نشده و شکوهی غرور آمیز دارد.گرچه تهرنگ آن ساده تر از تاریخانه است ،چون شبستان تابستانی تاریخانه دارای هفت دهانه در سه دهانه است.

در حالی که فهرج تنها پنج دهانه د ردو دهانه دارد.

در میانسرای تاریخانه دهانه ایوانهای شرقی- غربی بیشتر از فهرج است.

چفد های تاریخانه به جناغی تبدیل شده اند ولی فهرج هنوز خاگی ( بیضی) است. پوشش و آرایش طاقها کوچکترین تفاوتی با تاقهای ساسانی ندارد.

 

 

 

سبک شناسی معماری ایران – محمد کریم پیر نیا  ص 140 و 141

 

احتمالا تاریخانه بر بقایای بنای قدیمی تری متعلق به قبل از اسلام یا صدر اسلام   ( شاید آتشکده یا معبدی) تشکل یافته.

گرچه گدار با شواهدی اواسط قرن دوم هجری و زمان هارون الرشید را عصر احداث مساجد ساده به سبک عربی وبا عناصر معماری ساسانی در ایران دانسته که تاریخانه جزو ان است اما به حدس نویسنده زمان خلافت منصور دوانیقی (158-136 ق ) جهت تاریخ بنای تاریخانه مرجح تر است.

نکته دیگر: اندازه قطر ستونها با ستونهای کاخ یافت شده در تپه حصار از دوره ساسانی برابر است که نشاندهنده تداوم معماری ساسانی در دوره اسلامی است.

 

در زمان مرگ حسن بن نصر فیروزان ، امیر اجل بختیاربن محمد معروف به ابوحرب حاکم مشهور قومس مناره تاریخانه را بر پا ساخت.( حدود 417 ...طبق کتیبه )

همزمان با تاریخانه مناره مسجد جامع سمنان و

 برج مقبره ای پیر علمدار نیز بنا شد و در این دوره دامغان بعنوان مرکز حکومتی از توسعه لازم برخوردار بود.

«محمد منصور فلامکی»، استاد معماری دانشگاه تهران، با رد این ادعا که کبوتر خانه ها قدیمی ترین بناهای ضد زلزله ایران هستند، اولین بنای ضد زلزله را در ایران مناره ها و گل دسته هایی دانست که پیش از اسلام در ایران ساخته شده اند. فلامکی معتقداست که مناره ها و گل دسته های مساجد برداشتی از مناره های قدیمی ایران است که پیش از اسلام ساخته شده و کاربرد .

تقدسی داشته است

تاریخانه را اولین بنای ضد زلزله ایران دانستند .

 

بناها و شهر دامغان – نشر فضا -1368 ص 36 و 37 و 38

 

معماران مسلمان برای بهره مندی از تقدس این مناره ها مساجد خود را به شکل آنها می ساختند. به کار بردن آجر و میان تهی بودن این مناره ها که ملاتی ضعیف تر از آجر دارند، ضربه های ناشی از فشار باد و زمین را می گیرند. اگر فردی نصف راه این مناره ها را به سمت بالا برود، احساس می کند که این بنا در حال لرزیدن است اما پس از گذشت هزار و اندی سال از ساخت آنها هنوز هیچ آسیبی به آنها نرسیده است. مناره های نطنز، دامغان و سمنان از جمله دیگر مناره هایی هستند که ویژگی های یک بنای ضد زلزله را دارد. این بناها گاهی کاربرد آتش افروزی بر بالای خود داشته است و گاهی مرکز دیده بان به حساب می آمده اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بناها و شهر دامغان – نشر فضا -1368 ص 36 و 37 و 38

 

 

 

منابع:

 

ž   سبک شناسی معماری ایران – محمد کریم پیر نیا

ž   معماری ایران- پوپ – ترجمه غلامحسین افشار-انتشارات فرهنگان

ž   گنجنامه ها (مساجد) – فرهنگ آثار معماری ایران- انتشارات روزنه – زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی – 1382

ž   مسجد در معماری ایران- حسین زمرشیدی- انتشارات کیهان-زمستان 1374

ž   جغرافیای دامغان –نگارش اقبال معنایی – چاپخانه آفتاب

ž   بناها و شهر دامغان – نشر فضا -1368

ž   تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی – محمد یوسف کیانی – انتشارات سمت – بهار1385

ž   مسجد در معماری ایران – حسین زمرشیدی – انتشارات کیهان –زمستان

ž   شهر های ایران 2 -  به کوشش محمد یوسف کیانی – انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- (1366)

ž   پایگاه اطلاع رسانی فرمانداری شهرستان دامغان